گذری بر نشست «فارسی گفتاری و شکسته‌نویسی»
گروه «ویرایش‌پژوهان» نخستین نشست خود را با عنوان «فارسی گفتاری و شکسته‌نویسی» به میزبانی بنیاد موقوفات افشار برگزار کرد. این رویداد در عصرگاه پنجشنبه ۸ آذر ۱۴۰۳ از ساعت ۱۵:۳۰ تا ۱۸، با حضور حدود ۲۱۰ نفر در تالار و نیز بازدید نزدیک به ۱۹۰ نفر از راه پخش‌زنده، اجرا شد و پس از چند روز نیز فیلم‌ها و صوت‌ها و متن‌ها و عکس‌های نشست در چشم‌رس و گوش‌رس جامعهٔ ویرایشی قرار گرفت.
گروه «ویرایش‌پژوهان» جمعی است شکل‌گرفته در میانهٔ بهار ۱۴۰۳، از پژوهشگران و مدرسان ویرایش و درست‌نویسی که بر آن‌اند در مسیری غیررسمی و فرانهادی و ناسودبَر، مایهٔ علمی و توان اجرایی و سرمایهٔ اجتماعی خویش را برای بهبود عرصهٔ ویرایش در کار آورند.
در این برنامه، هفت نفر از اعضای این گروه با حاضران سخن گفتند که در ادامه، متن سخن دو دبیر نشست و نیز چکیدهٔ پنج سخنرانی را از نظر خواهید گذراند. گفتنی است ویرایش و دستور خط و سبک سخنِ هر متن بنا به شیوهٔ ترجیحی آن دبیر یا سخنران است.
سخن آغازین نازنین خلیلی‌پور، دبیر نشست
زبان و خط فارسی در مقام زبان رسمی و میانجی ایران، نقشی مهم در شکل‌گیری گفتمان ملی و بومی این سرزمین دارد. از آن‌جا که زبان فارسی از دیرباز زبان میانجی بوده و هست، همان ابزار مشترکی‌ست که برای نزدیک شدن به یکدیگر در اختیار داریم و هر گونه مخدوش شدن، یا تضعیف صورت‌های نوشتاری، دردرازمدت باعث به وجود آمدن انواع زبان‌ها می‌شود و به گسست زبانی می‌انجامد. اگر هر کسی، به دلخواه خود، در نوشتار دست ببرد و صورت‌های املایی گوناگون پدید آوَرَد، نقش زبان فارسی به عنوان زبان میانجی مخدوش می‌شود و در هر شهری، بسته به لهجۀ آن شهر، انواع خط پدید می‌آید که به‌راحتی نمی‌توان آن را آموزش داد. در کشورهای انگلیسی‌زبان انواع لهجه‌ها وجود دارد، اما املای انگلیسی در همۀ کشورهای جهان ثابت است و به بهانۀ اینکه تلفظ واژه‌ای با املایش برابر نیست، املاها را دستکاری نمی‌کنند.
متأسفانه کاربران فضای مجازی از روی سهل‌انگاری و بی‌قیدی انواع املاها را وارد خط زبان فارسی کرده‌اند. چنین آشفتگی‌هایی در درجۀ نخست، همچون دیگر آشفتگی‌های موجود، از سیاست‌های نادرست آموزش و پرورش نشئت می‌گیرد، با این حال، ما همواره به زبان و خط مشترک نیاز داریم تا بتوانیم وحدت ملی و تمامیت ارضی را حفظ کنیم و گفتمان‌های علوم انسانی را در ایران شکل دهیم. البته واضح است که هر زبانی همواره در حال تحول است و منظور از مراقبت از خط و زبان این نیست که یک شکل ازلی و ثابت برای زبان در نظر بگیریم و با چماق از آن دفاع کنیم، بلکه نکتۀ مهمْ نظام‌مند کردن خط و جلوگیری از هرج‌ومرج زبانی است که باید آن را در سیاست‌گذاری‌های کلان کشور و برنامه‌ریزی‌های زبانی گنجاند.
سخن آغازین حسین جاوید، دبیر نشست
سده‌های پیاپی و نسل‌های پرشمار، زبان فقط در ساحت گفتار کاربرد داشت و نوشتار بی‌معنا بود. زبان‌های زیادی زاده شدند، بالیدند و مردند بی‌آنکه مکتوب شوند. امروز هم از بیش از ۶ هزار زبان زنده‌ی دنیا خیلی از آن‌ها خط ندارند. بااین‌حال، دیرزمانی است که همه‌ی زبان‌های پرگویشور با «خط» پیوند خورده‌اند و نوشته می‌شوند و تحولی بزرگ آغاز شده و رو به رشد است، تحولی شاید به شگفت‌انگیزی پدید آمدن خود زبان! روشن است قدمت زبان بسیار بیش از قدمت خط و نوشتار است. حدس زده می‌شود بشر از حدود ۵۰ تا ۱۰۰ هزار سال قبل در آفریقا توانسته گفتار را به کار بگیرد، اما اولین نشانه‌های کاربرد نوشتار به حدود ۸ هزار سال قبل از میلاد و اولین کاربردهای منسجم نوشتار به حدود ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد.
عصر اینترنت هم واقعیت‌هایی دیگر را رقم زده است؛ قدرت ما از شُش‌ها و تارآواها به سرانگشتانمان منتقل شده است. روزهایی می‌شود که شاید پانصد کلمه هم «صحبت» نکنیم، ولی در همان روزها هزاران کلمه در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی، اغلب به‌صورت گفتاری و شکسته، «می‌نویسیم». حتی ممکن است اینترنتی معاینه شویم و پزشکمان تشخیص و معالجه‌ی پیشنهادی‌اش را برایمان تایپ کند! خیلی از اطلاعات دریافتی‌مان از جهان پیرامون هم نه چون گذشته با دیدار و شنیدار، بلکه با «خواندن» است، و دور از ذهن نیست که با گسترش مراوادت مجازی، بیشترین مواجهه‌ی ما با زبان در ساحت نوشتار باشد، نه گفتار.
کوتاه‌سخن اینکه تمایز بین گونه‌های گفتاری و نوشتاری زبان از سده‌های دور وجود داشته است و این دو همواره همدیگر را، از جنبه‌های گوناگون، تحت تأثیر قرار داده‌اند. استاد دکتر علی‌اشرف صادقی در کتاب تکوین زبان فارسی چنین بیان می‌دارند چه‌بسا زبان فارسی دری که تقریباً مقارن با سقوط ساسانیان به‌عنوان زبان غالب و رسمی شکل گرفت در سده‌های پایانی فرمانروایی این امپراتوری درواقع نوعی از زبان محاوره در برابرزبان رسمی نوشتاری، یعنی پهلوی، بوده باشد و مردم عادی بدان سخن می‌گفته‌اند و موبدان زردشتی و دیوانسالاران همچنان کتب و فرمان‌ها و اسناد را به زبان فارسی میانه می‌نوشته‌اند.
در دوره‌‌های گوناگون زبان فارسی و در آثار مختلف برجای‌مانده از این زبان ما نشانه‌هایی از تمایز و تفاوت بین گفتار و نوشتار را شاهدیم، اما از اواخر دوره‌ی قاجار و اوایل دوره‌ی پهلوی اول، به‌خصوص چنان‌که آقای دکتر امید طبیب‌زاده اشاره کرده‌اند، با کتاب جعفرخان از فرنگ آمده نوشته‌ی حسن مقدم، ضبط محاوره‌ای صورت رسمی‌تر و مشخص‌تری به خود می‌گیرد و از آن پس تا به امروز همواره پررنگ‌تر و پربسامدتر شده است. ضبط شکسته یا گفتاری درواقع بازتاب شیوه‌ی سخن گفتن مردم در کوچه و بازار و محل کار و نزد دوستان و خانواده و… است. بنا بر ماهیت پویاتر زبان محاوره، طبیعتاً تغییرات در آن هم سریع‌تر از تغییر در زبان رسمی است. با همه‌گیر شدن استفاده از شبکه‌های اجتماعی، شکسته‌نویسی یا ضبط فارسی گفتاری، به‌ویژه گونه‌ی غالب آن که از لهجه‌ی تهرانی برآمده است، با شدت بسیاری رو به رشد است و در ضبط گفت‌وگوهای آثار ادبی هم گونه‌ی غالب شده است.
فارسی گفتاری، شکسته‌نویسی، ضبط محاوره‌ای یا….، با هر نامی که بر آن می‌نهیم، به مرحله‌ای رسیده که نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا، چنان‌که گاهی و کسانی تلاش کردند، انکار کرد یا به مبارزه با آن برخاست. باید آن را پذیرفت، تحلیل کرد و به دنبال راهکارهایی برای کاربرد ضبط درست و یکدست آن بود. دانش زبان‌شناسی به ما آموخته است که هنگامی که تغییرات زبانی در حال رخ دادن‌اند، ابتدا ساخت‌های گوناگون در کنار هم به کار می‌روند و پس از مدتی، درنهایت، صورت‌های نو پیروز می‌شوند!
نشست امروز گروه ویرایش‌پژوهان به بررسی جنبه‌های گوناگون موضوع فارسی گفتاری و شکسته‌نویسی اختصاص دارد و امید است که روشنگر و سازنده و نیز زمینه‌ساز پژوهش‌ها و اقدامات آتی باشد.
چکیدهٔ سخن فرهاد قربان‌زاده، تاریخچهٔ پژوهش دربارهٔ فارسی تهرانی
فارسی تهرانی یکی از گویش‌های زبان فارسی است که در قرن اخیر، طبق توافقی نانوشته میان ایرانیان، به فارسی معیار گفتاری تبدیل شده است. فارسی کنونی تهرانی را نباید با گویش فارسی تهرانی کهن در هم آمیخت. با افزایش شمار افراد باسواد در ایران، گویش تهرانی هر روز به فارسی معیار نوشتاری نزدیک‌تر می‌شود.
فارسی تهرانی ممکن است شکسته باشد یا نباشد. پس از انقلاب مشروطه، نوشتن به فارسی تهرانی رواج یافت. این گویش، مانند هر گویش دیگری، ویژگی‌هایی دارد و تاکنون پژوهشگران بسیاری دربارۀ فارسی گفتاری پژوهش کرده‌اند که در این سخنرانی به آن‌ها اشاره شده است.
چکیدهٔ سخن بهروز صفرزاده، آواشناسی و نحو زبان گفتاری
ما در زبانِ فارسی با پدیدۀ «دوزبان‌گونگی» سر و کار داریم؛ یعنی حالتی که زبانِ محاوره و گفتار تفاوت‌های زیادی با زبانِ رسمیِ نوشتار دارد. طبقِ آماری که سخنران گرفته، حدودِ ۱۸۰ نوع تحولِ آوایی در فارسیِ گفتاری نسبت به فارسیِ رسمی وجود دارد. اکثرِ این تحولات بی‌قاعده و قیاس‌ناپذیرند. یکی از تحولاتِ پرکاربرد و پُرمثال تبدیلِ خوشه‌های آواییِ «-ام»، «-ان»، و «-انه» به «-وم»، «-ون»، و «-ونه» است. همچنین دست‌ِکم پانزده تفاوتِ صرفی و نحوی در فارسیِ گفتاری نسبت به فارسیِ رسمی هست.
نتیجه‌گیری اینکه اکثرِ تفاوت‌های فارسیِ گفتاری با فارسیِ رسمی بی‌قاعده و قیاس‌ناپذیرند و هریک را جداگانه و موردی باید آموخت یا آموزش داد.
چکیدهٔ سخن محمدمهدی باقری، هفت دلیل در مخالفت با شکسته‌نویسی
سخنران، ضمن تأکید بر جریان روبه‌رشدِ اقبال به دستور خط شکسته، هدف خود را آگاهی‌بخشی برای پیشگیری از زیاده‌روی‌ها در این زمینه دانست و در بخش عمدهٔ سخن خود به این پرداخت که در بسیاری مواقع، اساساً، هیچ نیازی نداریم به کاربست این شیوۀ دشوارخوان. برخی دلایل مخالفت با شکسته‌نویسی را می‌توان این‌طور فهرست کرد: آشفتگی بسیار، آمیخته‌نویسی، آسیب‌زدن به پیکره‌ها، پناه‌آوری از سر ضعف به‌بهانۀ لحن صمیمی، بی‌نیازی در بسیاری مواقع، بی‌تناسبی با محتوای رسمی و دوگانگی حافظۀ بصریِ نوآموزان.
چکیدهٔ سخن علی ملیح، نسبت دو دستور خط گفتاری و رسمی
فارسی گفتاری، چه از نوع سالم و چه از نوع شکسته، نوعی از زبان نوشتاری در زبان ماست که در آثار زبان و ادبیات فارسی پیشینه‌ای در حدود یک قرن دارد. همان‌گونه که از نام گفتاری‌نویسی پیداست، ظهور این نوع نوشتار در آثار فارسی نیز منبعث از «گفتار» مردم است. شاید اثرگذاری گفتار بر نوشتار پیشینه‌ای طولانی‌تر داشته‌باشد اما با ظهور عصر اطلاعات و پیشرفت علم و فناوری‌ها، سهولت چاپ، و نیز سربرآوردن و فراگیری رسانههای گوناگون در رایاسپهر (فضای مجازی)، این پدیده، بیشتر به منصه رسیده‌است.
شکسته‌نویسی نیز که نوعی فارسی گفتاری، از طریق شکستن برخی واژه‌هاست، با گسترش و فراگیری فزایندهٔ رسانههای اجتماعی، پدیده‌ای‌ست غیرقابل‌انکار که شاید دلیل اصلی‌اش اقتصاد زبانی‌ست. گویشوران برخی از زبان‌های زندهٔ دنیا مثل زبان انگلیسی و یونانی نیز برخی واژهها را در نوشتار می‌شکنند، اما ازآنجاکه تاکنون مرجعی مانند فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این زمینه (فارسی گفتاری و شکسته‌نویسی) اثری قابل‌اتکا را منتشر نکرده‌است، و برخی از استادان نیز طی آثاری، اصول و روش‌هایی را در این زمینه، تدوین و توصیه کرده‌اند که ضمن احترام به همهٔ آنان، این آثار قابل‌نقدند، حدود شکستگی واژگان مشخص نیست.
از طرفی نبود دستور خط در حوزهٔ گفتاری‌نویسی، به‌طور اعم و شکسته‌نویسی، به‌طور اخص، باعث شده که نحوهٔ نگارش این‌‌گونه از نوشتار، به‌صورت سلیقه‌ای و بدون قاعده، گسترش یابد که بی‌گمان چنین نابسامانی‌ای تهدیدی‌ست جدی برای یکنواختی چهرهٔ خط و حفظ اصالت و ماهیت زبان فارسی.
به همین دلیل پیشنهاد من به مهم‌ترین مرجع خط و زبان فارسی، یعنی فرهنگستان زبان و ادب فارسی این است که بدواً اصول و قواعد نوشتاری، یا همان دستور خط گفتاری‌نویسی را پس‌از مشورت با استادان و صاحب‌نظران، براساس قواعد دستور خط رسمی، و منطبق و نزدیک بر آن، تدوین کند، و سپس با تدوین فرهنگ املایی شکسته‌نویسی، تکلیف این بخشِ موجود و غیرقابل‌انکار از نوشتار فارسی را مشخص نماید. بی‌گمان حفظ چهرهٔ خط، اصالت واژگان، و نزدیکی هرچه‌بیشتر واژه‌های شکسته با نوع رسمی آن، اصلی مهم در تدوین چنین فرهنگی‌ست. با تحقق این دو پیشنهاد، ضمن اینکه به نیاز بخش بزرگی از جامعه پاسخ گفته‌ایم، از تشتت و چندگانه‌نویسی و بی‌حدومرز شدن شکستگی واژگان که برای چهرهٔ خط فارسی تهدیدی‌ست بالقوه، جلوگیری می‌شود.
و سخن آخر اینکه اگر مرجعی مهم مانند فرهنگستان در این زمینه اقدام نکند، خط و زبان فارسی در معرض تهدید و بیماری قرار خواهد گرفت، و برعکس، با تدوین دستور خط فارسی گفتاری و فرهنگ املایی واژگان شکسته در گفتاری‌نویسی، این بخش از نوشتار فارسی نیز دارای هویت می‌شود، و همچو فرزندی خلف برای مادرش، یعنی نوشتار رسمی زبان فارسی، در جامعهٔ مشتاق و خواهان موجزنویسی ایفای نقش خواهد کرد.
چکیدهٔ سخن هومن عباسپور، دستور خط زبان گفتاری
زبان گفتاری با زبان عامیانه تفاوت دارد. زبان گفتاری در برابر زبان لفظ‌قلم قرار دارد. زبان گفتاری امروزه بسیار پرکاربرد است و جنگیدن با آن و نادیده گرفتنش کاری است بیهوده. این زبان در فضای مجازی، ادبیات داستانی، زیرنویس فیلم‌ها و… رواج یافته است. ویراستار باید به این زبان نزدیک شود و قواعدش را بشناسد و برای آن رسم‌الخطی وضع کند. برای نوشتن به زبان گفتاری باید عناصر گفتاری و تفاوت‌های بیانی و محدودیت‌های خطی و واژهها و ساخت‌های ناگفتاری را بشناسیم و سپس رسم‌الخط ویژه‌ای برای آن ابداع و اختیار کنیم. در این رسم‌الخط باید، ضمن در نظر داشتن صورت گفتاری، استقلال و حدود واژهها حفظ شود و از افراط در تقلید آوایی واژگان خودداری شود.
سه قدردانی ویژه
در میانه و پایان نشست فارسی گفتاری و شکسته‌نویسی، از دو عزیز ارزشمند قدردانی شد: از امیر سبحانی به پاس تلاش‌های بی‌دریغش در شکل‌گیری و تداوم گروه «ویرایش‌پژوهان»، با آمدن روی جایگاه و صحبت علی ملیح دربارهٔ او به نمایندگی از گروه، سپاسگزاری ویژه به عمل آمد. دو دیگر، از استاد سید حمید حسنی، در آستانهٔ زادروزش، به پاس سال‌ها فعالیتِ بی‌چشمداشت در گسترش فرهنگ درست‌نویسی، دعوت شد در جایگاه حاضر شود و حاضران را با سخنانی کوتاه بهره‌مند سازد. همچنین، گروه «ویرایش‌پژوهان» از هم‌عضوی عزیزش، سید حمید حیدری‌ثانی، بسیار تشکر می‌کند که برای حضور در این نشست، رنج سفر طولانی را در زمان فشرده به جان خرید و در اجرای برنامه‌ها هم‌دوش اعضا یاری رساند.
سه سپاسگزاری خاص
باران بازودار و فاطمه مهربخش، برای عکاسی حرفه‌ای از نشست و بررسی نام‌نوشته‌ها، زحمت چشمگیری کشیدند. سپاسگزاری از آنان بر ما فرض است.
از مجموعهٔ «زودویدیو» و سید مجید موسوی هم باید قدردانیِ تمام‌قد کرد برای کار حرفه‌ای و همراهی‌شان در اجرای پخش‌زنده، مستندسازی نشست، پوشش تصویری و تدوین فیلم سخنرانی‌ها.
و در پایان، باز هم، تشکر فراوانمان تقدیم است به بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، به‌ویژه دکتر محمد افشین‌وفایی مدیرعامل نیک‌سیرت بنیاد، جناب امید علمداری مدیر توانمند اجرایی و نیز سهیل راستکار مسئول فنی اتاق فرمان. این نشست، بدون میزبانی شایسته و همکاری ارزندهٔ این گرامیان، امکان برگزاری نداشت.
برای جامعهٔ ویرایشی
مخاطب اصلی این نشست جامعهٔ ویرایشی ایران بود. از آنان سپاسگزاریم که با همراهی و استقبالشان، مایهٔ دل‌گرمی ما شده‌اند و خواهند شد. به‌جز حاضران در پخش‌زنده و آمدگان از پایتخت، شرکت‌کنندگان فرهیخته‌ای از راه‌های دور به این برنامه آمده بودند: بوشهر، اهواز، مشهد، سمنان، اصفهان، قزوین، شمال و… . با هم به آینده‌های روشن امیدواریم و با همدلی پیش می‌رویم.
گروه «ویرایش‌پژوهان»
آذر ۱۴۰۳
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پیوست‌ها
۱. فیلم‌های نشست
سخن دبیران، نازنین خلیلی‌پور و حسین جاوید
تاریخچهٔ پژوهش دربارهٔ فارسی تهرانی، فرهاد قربان‌زاده
آواشناسی و نحو زبان گفتاری، بهروز صفرزاده
هفت دلیل در مخالفت با شکسته‌نویسی، محمدمهدی باقری
نسبت دو دستور خط گفتاری و رسمی، علی ملیح
دستور خط زبان گفتاری، هومن عباسپور
با سپاس از «زودویدیو»
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۲. عکس‌های نشست
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۳. صوت‌های نشست
ــــــــــــ
۴. پرده‌نگارهای نشست
ـــــــــــــ
۵. گزارش متنی نشست
چکیدهٔ سخنان در همین صفحه
ـــــــــــــ
۶. نظرسنجی نشست
پس از دیدن فیلم‌ها نظر دهید.